Życie Stanisława Samostrzelnika (ok. 1480-1541), cystersa mogilskiego, wybitnego iluminatora książkowego epoki renesansu przypadło na czas ważny dla opactwa i zakonu cysterskiego w Polsce. Był to przełom średniowiecza i epoki nowożytnej, w dziejach Polski – czas rozkwitu gospodarczego i politycznej potęgi, w dziejach kultury – „Złoty Wiek” humanizmu i renesansu, w dziejach Kościoła – czas zmian i rozpoczynającej się reformacji. Klasztorowi mogilskiemu przewodziło wówczas trzech opatów: Jan Taczel z Raciborza (1493-1503), doktor teologii i prawa, Jan Weinrich z Krakowa (1504-1522) i Erazm Ciołek z Krakowa (1522-1546), mistrz sztuk wyzwolonych i humanista. Utrzymywali oni ścisłe związki z mieszczaństwem i duchowieństwem krakowskim, biskupami, środowiskiem uniwersyteckim i z dworem królewskim. W 1531 r. papież Klemens VII nadał opatom mogilskim przywilej zasiadania w kapitule katedralnej krakowskiej. W 1544 r. opat Ciołek został biskupem pomocniczym krakowskim. Z ramienia kapituły generalnej opaci mogilscy wizytowali i kontrolowali opactwa polskie lub małopolskie. Sami jednak coraz rzadziej jeździli na kapituły do Cîteaux; wiadomo o takich podróżach w 1499 i 1508 r. Na Uniwersytecie Krakowskim opaci pełnili rolę konserwatorów praw i przywilejów. Klasztor dbał też o studia uniwersyteckie cystersów z ziem polskich i prowadził przy Uniwersytecie kolegium cysterskie.
W omawianym okresie opactwo znacząco się rozbudowało. Zbudowano nowe sklepienie kościoła, szczyt fasady zachodniej, zakrystię, a w klasztorze nową kuchnię, kaplicę opacką, bibliotekę i osobno stojący dom opata. Kościół i klasztor wzbogaciły się też o piękne renesansowe polichromie.
Cystersi mogilscy administrowali parafią św. Bartłomieja w Mogile. Zyskali dla niej nowe odpusty, a w 1495 r. powstało tu Bractwo Ubogich. W latach 1489-1490 zbudowali dla świeckich dodatkowy kościół św. Bernarda. Ok. 1530-1540 zniesiono ścisłą klauzurę i dano wiernym wstęp do części świątyni klasztornej. Wzrastający napływ wiernych wiązał się z rozwojem kultu Pana Jezusa Ukrzyżowanego. Cudowny krucyfiks zasłynął łaskami, które zaczęto zapisywać. Mogiła stawał się ośrodkiem pielgrzymkowym, ściągającym pątników z Krakowa, Małopolski i Śląska.
Kwitła kultura intelektualna. W 1506 r. brat Mikołaj z Krakowa napisał kronikę, opisując dzieje opactwa od fundacji aż po swoje czasy, z wykorzystaniem bogatego zasobu dokumentów z archiwum klasztornego. Rozrastała się biblioteka klasztorna.
W dobrym stanie był majątek i gospodarka. Posiadłości ziemskie obejmowały 22 wsie, zorganizowane w klucze majątkowe i wyposażone w folwarki, młyny i karczmy. W samej Mogile funkcjonowała papiernia i huta miedzi. Pobierano dziesięciny z przynajmniej 30 wsi. Były też nieruchomości w Krakowie i Bochni. Do majątku klasztornego wliczały się też trzy inkorporowane parafie (Mogiła, Prandocin i Woźniki). Opactwo pod względem dochodów zajmowało trzecie miejsce wśród klasztorów diecezji krakowskiej, a pierwsze wśród opactw cysterskich. Powoli zmieniał się system zarządu dobrami. Polegał on na przechodzeniu na wieloletnie i dożywotnie dzierżawy. Pojawiały się też kłopoty ze spłatą długów i gotówką na konieczne prace i inwestycje. Sprzedawano wtedy tzw. renty z prawem odkupu (wyderkaufy).
Omawiany okres był więc okresem stabilności i dużego znaczenia opactwa. Dopiero w latach 40. i 50. XVI w. zarysował się pewien kryzys związany z oddziaływaniem kultury renesansowej, a zwłaszcza z reformacją. Przypadł on jednak już na czasy kolejnego opata – Andrzeja Dunina Szpota.

Marcin Starzyńsk, Maciej Zdanek