Duchowość cysterska bierze początek z modyfikacji monastycyzmu benedyktyńskiego, a rozwinęli ją pierwsi trzej opaci Cîteaux: Robert, Alberyk i Stefan, a następnie Bernard z Clairvaux. Exordium parvum, tekst o początkach cystersów, kładzie nacisk na eschatologiczny wymiar istnienia zakonu. Wraz z pierwszymi tekstami ustawodawczymi uwypuklone zostały też podstawowe ideały cystersów: służba Bogu, pokora, ubóstwo. Idee te zostały rozwinięte przez św. Bernarda. W takich traktatach jak De gradibus humilitatis et superbiae (O stopniach pokory i pychy), De diligendo Deo (O umiłowaniu Boga), czy De gratia et libero arbitrio (O łasce i wolnej woli) często znajdują się odniesienia do myśli św. Jana Ewagelisty: „Bóg jest Miłością”: „W tym przejawia się miłość, że nie my umiłowaliśmy Boga, ale że On sam nas umiłował” (1 J 4, 10). Człowiek jest obiektem Bożej miłości. Został stworzony na obraz Boga (imago) i Jego podobieństwo (similitudo). Obrazem Boga w człowieku nie jest rozum, lecz wolna wola (liberum arbitrium). Stworzona w akcie Bożej miłości, wolna wola człowieka jest miłością do Boga. Jeśli człowiek kocha samego siebie tak, jak Bóg kocha jego, wówczas zachodzi pełna zgodność między wolą człowieka a wolą Bożą. Św. Bernard nazywa ten stan zjednoczeniem z Bogiem. Kochać Boga znaczy to samo, co zjednoczyć naszą wolę z Jego wolą.
Podobieństwo do Boga polega na wolności od grzechu i cierpienia. Zostało ono utracone przez grzech pierworodny, lecz obraz Boży – wolna wola – nadal istnieje.  Po zatracie tego podobieństwa człowiek został wygnany do królestwa niepodobieństwa (regio dissimilitudinis). Nie może z tego stanu wyzwolić się sam, natomiast może go przywrócić Ten, który nie ma grzechu i nosi w sobie pełny obraz i podobieństwo do Ojca, czyli Jezus. Życie duchowe wedle św. Bernarda to przywrócenie duszy przez Chrystusa owego pierwotnego obrazu i podobieństwa. Jezus przyszedł na świat, by odnowić zagubioną ludzkość i zatracony kształt człowieczeństwa. W swoim Człowieczeństwie Chrystus jest wzorem, wedle którego człowiek musi zostać na nowo uformowany.
Wychodząc od patrystycznej doktryny obrazu, św. Bernard wprowadza nową myśl: naśladowanie Chrystusa-Człowieka przez chrześcijanina. Dotąd nikt nie zajmował się szczegółami życia Chrystusa jako istoty ludzkiej, ani ich zastosowaniem do moralnych i duchowych potrzeb chrześcijan. Nacisk kładziono na boskość Chrystusa, który nawet na Krzyżu pokazywany był jak władca, w królewskich szatach. W nauczaniu św. Bernarda życie duchowe zyskuje nowy wymiar. Ma się kształtować w całkowitej zależności od Słowa Wcielonego. Chrystus jest centrum. Chrystus inspiruje. Refleksja nad Jego Człowieczeństwem i Męką nadaje tak wielkie znaczenie ranom Zbawiciela, jakiej nie posiadały wcześniej. Poprzez znajomość Człowieczeństwa Chrystusa – od Narodzin po Krzyż – człowiek uczy się prawdy o sobie, uczy się pokory, posłuszeństwa, pojmuje Miłosierdzie Boże i Boskość Chrystusa (per Christum hominem ad Christum Deum).
Stąd też płynie szczególne nabożeństwo do Matki Chrystusa – Maryi. Jej imię cystersi nadają każdemu nowemu klasztorowi. Zajmuje ona kluczowe miejsce w formacji duchowej. Św. Bernard w swoich kazaniach De laudibus Virginis and De Aquaeductu przypisuje Jej pośrednictwo wszelkich łask. Jest ona wzorem cnót, zwłaszcza dla mnichów poprzez swe dziewictwo i pokorę.
Pełna realizmu, wzywająca do odpowiedzialności, stałego postępu duchowego aż po kontemplację i ekstazę, ascetyczna doktryna św. Bernarda koncentruje się na Łasce Bożej, Człowieczeństwie Chrystusa, Maryi jako Wspomożycielce i Pośredniczce, medytacji, rachunku sumienia, kontroli emocji i myśli i duchowym kierownictwie. Spadkobiercami tej myśli teologiczno-ascetycznej byli wiktoryni, franciszkanie, Tomasz à Kempis, mistycy nadreńscy, św. Ignacy Loyola, św. Franciszek Salezy. Sam zakon cysterski wydał około 850 świętych i błogosławionych. Nauczanie o Człowieczeństwie Chrystusa rozwijali w XIII i XIV w. znani mistycy, autorzy licznych dzieł: Aelred z Rievaulx, Godfryd z Auxerre, Mikołaj z Clairvaux, Gilbert z Hoyland, Oger z Locedio, Stefan z Sawley, John Godard, Cezary z Heisterbach. Tworzyły też święte mniszki cysterskie: Lutgarda, Gertruda Wielka, Mechtylda z Magdeburga, Mechtylda z Hakeborn. Od nich wziął początek kult Serca Jezusowego i Ciała Pańskiego. Głęboko rozwinęła się pobożność i teologia maryjna. Znakami wyróżniającymi duchowości cysterskiej były prostota i pokora. Wyrażały się w surowym i pracowitym trybie życia, dyscyplinie, milczeniu, umartwieniu, uproszczonej i skromnej liturgii, ubogim wystroju kościołów klasztornych. Były to znamienne cechy pierwszych pokoleń zakonnych, zmieniające się w kolejnych stuleciach.
W Polsce, w pierwszym okresie działalności, cystersi nie wydali autorów dzieł ascetycznych. Można się jednak domyślać, że nauczanie św. Bernarda wywarło na nich głęboki wpływ. Wedle opinii Jana Długosza z końca XV w. klasztory cysterskie utrzymały pierwotną, wzorową obserwancję i świątobliwe życie w zgodzie z regułą. Od XIV w. cystersi śląscy i małopolscy obchodzili święto dla uczczenia cierniowej korony Chrystusa z własną Mszą św. wotywną. Znaczące miejsce w rozwoju ich duchowości zajął Jan Szczekna (zm. 1407 r.), kapelan św. Jadwigi Królowej, oraz Jakub z Paradyża (zm. 1464 r.), najpierw zakonnik w Mogile, następnie kartuz w Niemczech.
W XVI w. zaczęto drukować pierwsze modlitewniki z opisami Męki Pańskiej i medytacjami maryjnymi. W okresie reformacji i reformy katolickiej po soborze trydenckim wybitną rolę odegrał Marcin Białobrzeski (zm. 1586 r.), opat mogilski, znamienity teolog i kaznodzieja. Na Śląsku przetrwało wiele dzieł cystersów wielkopolskich. Stanowią one dokument życia duchowego zakonu odrodzonego po wizytacji i reformie Edmunda od Krzyża, przeprowadzonej w 1580 r. Z XVII-wiecznych autorów warto wymienić Wojciecha Jankowskiego Owoce ćwiczenia duchowego, Kaspra z Przemętu Rozmyślania duchowne, i inne teksty, Andrzeja Krzesimowskiego Viator Christianus (tłumaczone na j. francuski i niemiecki, w polskim tłumaczeniu jako Kochanie Pana Jezusa), Adama Karpia Lutnia dźwięczno-brzęcząca o Maryi, z rozwinięciem teologii Niepokalanego Poczęcia, Feliksa Symplicjusza Łąckiego Theologia spiritualis fundamentalis…, Michała Antoniego Hackiego Breve compendium vitae spiritualis et devotae. Nowy etap rozwoju intelektualnego i duchowego przyniosło otwarcie prowincjalnego studium teologii w opactwie mogilskim w 1718 r. Istniało on do 1786 r., a traktaty jego profesorów i uczniów wciąż czekają na odkrycie i opracowanie. Cystersi propagowali także swą duchowość w ramach aktywności duszpasterskiej, która rozwinęła się w epoce nowożytnej. Wiele kościołów cysterskich stało się miejscami kultu i ośrodkami pielgrzymkowymi.

Iwo Kołodziejczyk OCist